Legendarne wyspy na Jeziorze Drawskim ^Wyróżniony

Teren położony na północ od wsi Piaseczno (dawniej Blummenwerder), znajdujący się między Drawą a jeziorami Drawskim i Rzepowskim jest od dawna jednym z ulubionych celów moich wędrówek w pięciu wymiarach (trzy wymiary geometryczne, czas i wymiar ludzkiej wyobraźni). Ten stosunkowo niewielki obszar roi się od pamiątek historycznych z bardzo oddalonych od siebie czasów. Zapomniane ruiny szesnastowiecznego kościółka, mała średniowieczna twierdza, ślady starożytnych siedlisk, cmentarzysk a według niektórych badaczy nawet miejsce składania ofiar z ludzi. Dziś jednak opowiem o dwóch wyspach znajdujących na Jeziorze Drawskim. 

Ten weekendowy artykuł oprócz informacji historycznych zaoferuje Państwu podróż w piąty wymiar, który jest dla mnie wymiarem ludzkiej wyobraźni. Innymi słowy opowiem kilka dawnych legend związanych z wyspami na Jeziorze Drawskim. Przy czym są to legendy, które opowiadała mieszkająca w okolicach ludność i dlatego, według mnie, należą również do historii naszego regionu. 

Będąc nad brzegiem rozległej zatoki Rzepowskiej Jeziora Drawskiego, warto przyjrzeć się jej bliżej widocznym stąd wyspom i zagłębić się w ich historię. Zatoka Rzepowska ma zupełnie inny kształt niż leżące na południe od niej wąskie i długie zatoki Henrykowska i Rękawicka. Charakterystyczną cechą tej zatoki jest występowanie licznych wysp, które w różnych okresach zamieniały się w półwyspy i odwrotnie. Fakt, że dwukrotnie obniżano poziom lustra wody Jeziora Drawsko oraz częste kaprysy pogody sprawiały, że na mapach z różnych okresów wyspa Dębowy Ostrów (Eichwerder) stawała się na przemian półwyspem lub wyspą. Podobnie działo się ze wysepką Sprockenwerder. Ostatecznie obydwie wyspy stały się bezimiennymi półwyspami. Pozostały jednak cztery wyspy, które mają następujące współczesne nazwy: Zachodnia, Środkowa, Mokra i Bagienna. W naszej opowieści skupimy się na tych dwóch ostatnich.

Rozpoczniemy od opowieści o wyspie Mokrej, która niegdyś nazywana była Syrenim Ostrowem, czyli po niemiecku Jungfernwerder. Słowo „Jungfern” ma w języku niemieckim różne znaczenia. Współcześnie najbardziej popularne tłumaczenie to „dziewica”. Jednak tłumaczenie Wyspa Dziewic lub co gorsza Dziewicza Wyspa byłoby błędne w tym przypadku. Żeby odnaleźć właściwą interpretację tej nazwy, trzeba zagłębić się z bogaty zbiór starych miejscowych legend i odnaleźć zapomnianą legendę o syrenach, które podobno tam widywano. Nieco archaiczne słowa „Jungfern” lub „Wasserjungfern” należy w tym przypadku tłumaczyć właśnie jako „syrena”. Mamy więc Jungfernwerder, czyli Syreni Ostrów. Nie jest to jedyny przypadek powiązania nazwy geograficznej z legendą o syrenach na pojezierzu Drawskim. Na północ od Złocieńca znajduje się np. Jezioro Młode dawniej Jungfernsee, czyli Jezioro Syrenie. O tym jeziorze również opowiadano syrenią legendę, którą pięknie opowiedział w swoim wierszu przedwojenny regionalista Anton Heller.

Wyspa Jungfernwerder została uwidoczniona na mapie Sotzmanna z 1789 roku. Niestety, mapa ta nie jest zbyt dokładna i nie mogę wykluczyć możliwości, że jako Jungfernwerder zilustrowana została nieco większa wyspa o późniejszej nazwie Sprockwerder (dziś półwysep). Pod koniec XVIII wieku używano dość powszechnie nazwy Jungfernwerder, która później musiała jednak popaść w zapomnienie. W latach trzydziestych dwudziestego wieku wyspa Mokra nosiła nazwę Olchowej – Ellerwerder („Eller” to dawna gwarowa nazwa olchy).

Niezależnie od okresu i poziomu lustra Jeziora Drawskiego Syreni Ostrów zawsze był widoczny na wodach zatoki Rzepowskiej. Być może ta stabilność skłoniła ludzi do osiedlenia się na tej wysepce. Stało się to w ramach akcji kolonizacyjnej na Pomorzu zainicjowanej przez Fryderyka Wielkiego. Osuszano bagna i rąbano lasy pojawiały się nowe wsie i osady. W 1742 r. rozpoczęto wyrąb bukowego lasu na wielkiej wyspie Bielawie. Pewnie znajdujący się tam dziś wielki buk-pomnik przyrody pamięta te czasy. Podobne prace ruszyły na Syrenim i Dębim Ostrowie. Potem założono folwarki na Bielawie (Wapienny Ostrów, Kalkwerder) i na Syrenim Ostrowie. Stały się one częścią majątku ziemskiego w Drahimiu. Dębowy Ostrów  pozostał niezamieszkany, ale robotnicy rolni z Syreniego Ostrowa uprawiali tam ziemię. Ten stan rzeczy nie zmienił się w 1779 roku kiedy wyspy zostały opisane przez Ludwika Wilhelma Brueggemanna w jego monumentalnym dziele „Ausführliche Beschreibung des gegenwärtigen Zustandes des Königlich Preussischen Herzogthums Vor- und Hinter-Pommern” („Wyczerpujący opis stanu rzeczy na królewsko-pruskim Pomorzu Przednim i Zachodnim”). W późniejszym okresie folwarki na wyspach zostały wydzierżawione a w końcu sprzedane. W dobie kryzysu pomorskiego rolnictwa niewielki folwark na małej Syreniej Wyspie nie miał szans przetrwania i ludzie opuścili to miejsce. 

Po opowiedzeniu krótkiej historii ludzkiego osadnictwa na Syrenim Ostrowie przejdźmy do legend, którym zawdzięcza on swą nazwę:  

• Tragiczny połów

W Piasecznie starsi ludzie opowiadali, że nad wielką zatoką Jeziora Drawskiego spotkać można syreny, które wabią swoim cudownym śpiewem naiwnych ludzi i oczarowują ich swą magią. Wiedzeni magiczną siłą ludzie wchodzili wtedy do wody, narażając się na śmierć przez utopienie. Ich dusze pozostawały potem na zawsze w podwodnych syrenich domostwach. Syreny żywić się miały wodą i promieniami słonecznymi. W zatoce w pobliżu wsi Piaseczno znajdowała się wyspa, w pobliżu której widywano nurkujące syreny. Było to przeklęte miejsce. Młodzi rybacy z Drahimia, nie bacząc na ostrzeżenia bardziej doświadczonych kolegów, zarzucali swe sieci w pobliżu tej wyspy. Nie wierzyli, że połowy w takim miejscu przynieść mogą tylko nieszczęście. Pewnego dnia dwóch z nich ciągnąc sieć z rybami poczuli, że jest ona wyjątkowo ciężka. Wkrótce potem z przerażeniem stwierdzili, że w sieci błysnęła postać syreny, która w wielkiej złości rozerwała sieć i z furią uderzyła w drewnianą łódź. Nieszczęśni młodzieńcy runęli do wzburzonej wody. Tylko jeden z nich, który znakomicie pływał, dotarł do brzegu ratując swe życie (i).

Po lewej u góry mapa z okresy międzywojennego, gdzie Syreni Ostrów nosi nazwę Olchowego Ostrowa. Po prawej u góry: mapa z lat pięćdziesiątych XX w. U dołu po lewej: mapa z lat osiemdziesiątych XX w. U dołu po prawej stan obecny według maps.google.com. Polskie nazwy wysp mają ahistoryczny charakter: Zachodnia (dawniej Niebenwerder), Środkowa, Bagienna (dawniej Lindenwerder lub Lindwerder) i Mokra (Ellerwerder lub Jungfernwerder). 

Dodajmy jeszcze, że legendę tę spisał i przekazał autorowi zbioru szczecineckich legend niejaki U. Karbe z Piaseczna. Nazwisko Karbe nosiła rodzina właścicieli majątku ziemskiego w Piasecznie, której członkowie musieli być zafascynowani miejscowym światem legend, gdyż we wspomnianym zbiorku Urlicha Benzla znajdziemy kilkanaście innych legend przekazanych przez dwie osoby o nazwisku Karbe. Nieco mniej efektowną legendę dotyczącą syren z Jeziora Drawskiego znaleźć można w innym zborze legend:

• Kąpiel w dzień świętego Jana

Według innej legendy znajdującej w zbiorze Prof. Rogge (ii) syrenę można było ujrzeć w południe w dzień świętego Jana. Pewnego dnia chłopi z Piaseczna pracowali w polu nad Jeziorem Drawskim, gdzie doniesiono im ze wsi obiad. Kiedy w spokoju posilali się, ujrzeli, że w jeziorze kąpały się dziewczęta, w pobliżu miejsca gdzie panny z Piaseczna suszyły swoje niebieskie, czerwone i białe suknie na krzewach. Wkrótce nad zatokę przybiegły zaalarmowane panny z Piaseczna, gdyż obawiały się, że to dziewczyny z Czaplinka, przybyły w te okolice, żeby odebrać im ich piękne suknie. Kiedy jednak się pojawiły, kąpiące się dziewczęta zniknęły. Były to niewątpliwie syreny. 

Jak widać nie są to zbyt skomplikowane i efektowne legendy, ale tak bywa z legendami, które opowiadane są przez dawnych mieszkańców okolic. Nie są to utwory artystyczne, lecz nieskomplikowane ludowe przekazy. Moim zdaniem, legendy te mają jednak wyjątkowy urok.

Niebezpieczne spotkanie rybaka z syreną

Opowiemy jeszcze o wyspie o współczesnej nazwie Bagienna. Właściwie już chciałem zakończyć opowieść o zatoce Rzepowskiej, gdy zauważyłem ciekawą wzmiankę w artykule doktora Artura Zechlina „Der Neustettiner Kreis. Historisch-topographisch dargestellt” („Powiat szczecinecki przedstawiony w ujęciu historyczno-topograficznym”) opublikowanym w 1886 r. w czasopiśmie Baltische Studien (iii). Informacja dotyczyła barwnej dziewiętnastowiecznej legendy dotyczącej wyspy Bagienna, którą wtedy nazywano Lindwerder. 

W latach osiemdziesiątych XIX wieku doktor Zechlin płynął łódką z Dębowego Ostrowa do Czaplinka. Przewożący go stary rybak opowiedział mu piękna legendę, której nie znajdziemy w zbiorach Urlicha Benzla, czy też profesora Roggego. W swoim artykule Artur Zechlin wymienia obok wyspy Bielawy (Kalkwerder) dwie mniejsze wyspy Jungfernwerder i Lindwerder. Ta ostatnia nazwa musiała zostać później przekształcona do formy „Lindenwerder”. Nie wiedząc, o pierwotnym brzmieniu, można tłumaczyć to przekształcone miano jako „Ostrów Lipowy”. Jednak pierwotna nazwa miała zupełnie inne nie związane z lipą pochodzenie, gdyż wiązała się ze starą legendy o Lindwurmie, czyli potworze przypominającym nieco smoka, a przez Słowian nazywanym Żmijem. Pierwotną nazwę należałoby przetłumaczyć więc jako Żmijowy Ostrów. Według legendy opowiedzianej przez starego rybaka Lindwurm żył właśnie na tej wyspie.

Kąpiące się syreny i Lindwurm. Ilustracje autorstwa A. Rackhama

• Żmij i księżniczka

Przed setkami lat na Żmijowym Ostrowie żył straszny i bezlitosny Lindwurm, przed którym drżała cała okolica. Rybacy z trwogą omijali Rzepowską Zatokę w obawie o swe życie. Wieść niosła, że potwór porwał bardzo piękną księżniczkę i więził ją na małej niedostępnej wyspie. Pogłoski o urodzie więzionej panny dotarły do najodleglejszych zakątków kraju i zewsząd ściągali żądni chwały i dzielni rycerze, którzy pragnęli pokonać Lindwurma i uwolnić przepiękną księżniczkę. Niestety potwór okazywał się nadzwyczaj silny i zręczny. Żaden ze szlachetnych przybyszy nie potrafił mu dorównać i ginął w nierównej walce. Coraz więcej kości nieszczęsnych rycerzy wyścielało dno Zatoki Rzepowskiej. Wydawało się, że nie ma już żadnej nadziei dla uwięzionej dziewczyny, gdy na wyspie pojawił się nowy śmiałek. Nie chwycił on jednak za oręż, jak czynili to jego poprzednicy, lecz zaczął śpiewać, a głos miał piękny. Wyjątkowy głos młodego rycerza wywabił z wielkiej nory Lindwurma. Potwór wsłuchał się w cudowny śpiew i oczarowany wpadł w odrętwienie. Na to właśnie czekał młodzieniec. Chwycił za miecz i z rozmachem ciął potwora przez łeb. Księżniczka była wolna. Jednak ku rozpaczy dzielnego rycerza uwolniona panna nie chciała wyjść za niego, ponieważ wcześniej złożyła ślubowanie, że gdy zostanie uwolniona z rąk potwora poświęci swe życie Bogu. I tak piękna księżniczka została mniszką a zrozpaczony rycerz odjechał w nieznane.

• I Benzel, Pommersche Maerchen und Sagen, 1980 s.25-26  O. Karbe zasłyszane w Blummenwerder
• II Rogge, Der Sagenkranz von Neustettin, Neustettin 1922, s. 109
• III Zechlin Der Neustettiner Kreis. Historisch-topographisch dargestellt, Baltische Studien 1886 r., s. 36